Η έκθεση της Marvel στο Museum of Science and Industry στο Σικάγο/Πηγή εικόνας: secretchicago.com

Τα μουσεία, ως φορείς άτυπης εκπαίδευσης, ανταποκρινόμενα στις προκλήσεις της εποχής, όπως είναι η κλιματική αλλαγή, η αλματώδης ανάπτυξη της τεχνολογίας, ζητήματα βιοηθικής, αλλά και θέματα ισότητας και κοινωνικής δικαιοσύνης, βαίνουν προς έναν μετασχηματισμό. Στην παρούσα εργασία θα διερευνηθεί το θέμα αυτού του μετασχηματισμού, αφού πρώτα παρουσιαστούν τα βασικά χαρακτηριστικά των μουσείων όπως ήταν από την αρχή που εμφανίστηκαν έως σήμερα.

α. Οι παλαιότερες γενιές των Μουσείων Επιστημών

Μουσεία επιστημών υπήρχαν ήδη από την εποχή της Αναγέννησης. Με βάση τη σύγχρονη διάκριση των μουσείων σε γενιές[1], τα  μουσεία της αναγέννησης ανήκουν στα μουσεία Α΄ γενιάς. Τα βασικότερα χαρακτηριστικά τους ήταν η μεγάλη σημασία που έδιναν στα ιστορικά υλικά τεκμήρια (αντικειμενοκεντρικός χαρακτήρας), η συγκέντρωση όσο το δυνατόν περισσότερων αντικειμένων, ο συμπερασματικός και εγκυκλοπαιδικός χαρακτήρας της πληροφορίας που μετέδιδαν, ενώ η σχέση με το κοινό ήταν μονόδρομη, με το μουσείο στη θέση του πομπού και το κοινό στην παθητική θέση του δέκτη. Στόχος αυτής της επικοινωνίας, εκτός από την ενημέρωση, ήταν και να φανεί το κύρος του ιδιοκτήτη μέσα από τον θαυμασμό που προκαλούσαν τα εκθέματα στο κοινό.

Από τον 20ο αι. και μέχρι τα μέσα του ίδιου αιώνα, τα μουσεία άρχισαν να δίνουν μεγαλύτερη σημασία στον εκπαιδευτικό τους ρόλο. Οι συλλογές τεκμηρίων πέρασαν σιγά-σιγά  σε δεύτερη μοίρα, σε σχέση με τις επιστημονικές έννοιες και θεωρίες που απέκτησαν μεγαλύτερη σημασία[2]. Ωστόσο και σε αυτή τη Β΄ γενιά, η επικοινωνία με το κοινό ήταν μονόδρομη, η επιστήμη παρουσιάζονταν με απόλυτο κύρος και αυθεντία, ενώ η γνώση που μεταδίδονταν θεωρούνταν  οριστικοποιημένη  και ουδέτερη[3]. Ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό αυτής της γενιάς ήταν και ο αποικιοκρατικός της χαρακτήρας. Πολλά από τα εκθέματα, είχαν παρθεί –ή και κλαπεί- από αποικίες, ενώ ο τρόπος παρουσίασης τους στις εκθέσεις και συλλογές  ήταν αρκετά προβληματικός, αφού τα θεωρούσαν  είτε ως πρώιμες εκφάνσεις της δυτικής κουλτούρας, είτε προσπαθούσαν να τα εντάξουν στα καλούπια δυτικών  τεχνοτροπιών[4].

Από τα μέσα του εικοστού αιώνα και μετά, ο σκοπός των μουσείων Επιστημών, εξακολούθησε  να είναι η διάσωση και ερμηνεία της επιστημονικής γνώσης, αλλά  άρχισε να αλλάζει ο  τρόπος επαφής με το κοινό, αφού η νέα τεχνολογία επέτρεψε πιο διαδραστικές μορφές επικοινωνίας. Πλέον ο στόχος δεν επιτυγχάνεται απλά και μόνο με τη θέαση της συλλογής, αλλά με την ενεργητική συμμετοχή του επισκέπτη, όπως  η διερεύνηση των φυσικών φαινομένων, η συμμετοχή του σε εργαστήρια, η συνδημιουργία και συμμετοχή στην έρευνα.  Ο επισκέπτης παύει να θεωρείται παθητικός δέκτης της γνώσης. Η ουδετερότητα της συλλογής αλλά και της επιστημονικής γνώσης αρχίζει να αμφισβητείται, αφού γίνεται φανερή η επιρροή των πολιτισμικών, κοινωνικών και άλλων πλαισίων στη δημιουργία της έρευνας.  Η σημασία δεν δίνεται τόσο στη συλλογή, όσο στη διαδικασία του συλλέγειν, καθώς  και στη διαδικασία παραγωγής της επιστημονικής γνώσης. Παράλληλα  συνειδητοποιείται η ανάγκη για αποαποικιοποίηση των συλλογών. Οι αλλαγές αυτές, σηματοδοτούν το πέρασμα σε μία 4η γενιά μουσείων, τα μουσεία του μέλλοντος. Για κάποιους ερευνητές οι αλλαγές αυτές θεωρούνται τόσο μεγάλες ώστε να μιλάνε για μία Κούνεια αλλαγή παραδείγματος[5].

β. Προς μια 4η γενιά Μουσείων Επιστημών

Το βασικό αίτημα για ένα μουσείο του μέλλοντος είναι η ανταπόκριση του στις κοινωνικές ανάγκες της εποχής. Η μεγάλη ανάπτυξη της τεχνοεπιστήμης, φέρνει λύσεις σε πολλά προβλήματα, αλλά δημιουργεί καινούργιους προβληματισμούς και ανησυχίες, τα οποία  η κοινωνία καλείται να αντιμετωπίσει. Η εκθετική ανάπτυξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια, δημιουργεί ασφυκτικές συνθήκες προσαρμογής του ανθρώπου στα νέα δεδομένα. Πως μπορεί το μουσείο να ανταποκριθεί στις ανάγκες αυτές;

Υπό αυτό το πρίσμα, πολλές συσκέψεις και συνέδρια Μουσειολογίας πραγματοποιούνται αυτή την εποχή. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλες αυτές τις συζητήσεις το βασικό αιτούμενο  είναι η ανάδειξη του κοινωνικού χαρακτήρα των μουσείων. Για παράδειγμα στο άρθρο των E. Pedretti, & A.M.N. Iannini, Towards Fourth-Generation Science Museums: Changing Goals, Changing Roles, αναφέρεται ότι τα μουσεία θα πρέπει να γίνουν χώροι ακτιβισμού για τις επερχόμενες αλλαγές, τόποι παραγωγικού κοινωνικού αγώνα, ιδιαίτερα για θέματα δικαιοσύνης, ισότητας και συμπερίληψης, ενώ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην αποαποικιοποίηση των συλλογών, ώστε να αποκατασταθούν αδικίες και να υπάρξει συνεργασία με τοπικές κοινότητες[6].

Εισάγονται νέοι όροι, όπως ο όρος μουσειακή ενσυνειδητότητα, ώστε να τονιστεί η ανάγκη για ευαισθητοποίηση των πολιτών σε μείζονα κοινωνικά προβλήματα και να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή του σε ανάλογες δράσεις[7]. Η μη ουδετερότητα είναι πλέον το ζητούμενο στα μουσεία του μέλλοντος. Παράλληλα, η επικοινωνία με το κοινό είναι αμφίδρομη, αφού  το κοινό δεν είναι μόνο δέκτης, αλλά μπορεί να γίνει και ο πομπός εκείνος που θα συμβάλλει στη δημιουργία νέας γνώσης. Για να γίνει αυτό, θα πρέπει στα μουσεία επιστημών να ενθαρρύνεται και η διαφωνία, αφού η επιστημονική γνώση δε θεωρείται πλέον αποκλειστικό προνόμιο της επιστημονικής κοινότητας, αλλά μπορεί και ο πολίτης να συμβάλλει με τον τρόπο του στη γνώση αυτή, αρκεί να έχει έναν ικανοποιητικό βαθμό επιστημονικού εγγραμματισμού[8]. Σε αυτόν τον επιστημονικό εγγραμματισμό το μουσείο μπορεί να διαδραματίσει έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Αξιοποιώντας τις νέες τεχνολογίες, όπως πολυμεσικά εργαλεία, διαδραστικά ψηφιακά μέσα, σύγχρονα συμμετοχικά μοντέλα εκπαίδευσης,  Τεχνητή Νοημοσύνη κ.α. μπορεί να είναι ο θεσμός εκείνος που θα αποτελέσει ένα ζωντανό και δραστήριο πολιτισμικό κύτταρο της κοινωνίας, με ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και στόχο την επίλυση επίκαιρων  προβλημάτων, ενθαρρύνοντας και αξιοποιώντας  την ενεργή  συμμετοχή επιστημονικά εγγράμματων πολιτών, με ανεπτυγμένη την κριτική διάθεση και την κοινωνική ενσυναίσθηση.

     Όσον αφορά τα μουσεία στην Ελλάδα, φαίνεται ότι το βάρος εξακολουθεί να δίνεται στα ιστορικά τεκμήρια, γεγονός που δικαιολογείται από την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά του τόπου. Ωστόσο μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι  οι σύγχρονες τεχνολογίες έχουν γίνει αναπόσπαστο μέρος τους, όμως ο κοινωνικός τους χαρακτήρας κυρίως εξαντλείται στη διευκόλυνση συμμετοχής στα μουσειακά δρώμενα ατόμων είτε με αναπηρία, είτε ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού και όχι στην παραγωγή κοινωνικού αγώνα και προβληματισμού. Υπάρχουν βέβαια αμυδρές προσπάθειες που τείνουν προς αυτήν την κατεύθυνση, όπως για παράδειγμα στο μουσείο Επιστημών και Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, με δράσεις για την ενημέρωση και την αντιμετώπιση των κινδύνων από το διαδίκτυο[9], ή θέματα ευαισθητοποίησης απέναντι στο περιβάλλον[10]. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και συνέδρια που διοργανώνονται αυτόν τον καιρό στο ελληνικό τμήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων, όπως το 13ο Διεθνές Συνέδριο CoMuseum με θέμα Μουσεία και Δικαιοσύνη[11], με στόχο της ευαισθητοποίηση του κοινού και την εύρεση λύσεων σε ζητήματα ισονομίας και δικαιοσύνης.

Ωστόσο αυτές οι προσπάθειες βρίσκονται ακόμα σε πρώιμο στάδιο. Είναι κάποιες εξαιρετικές πρωτοβουλίες  και όχι ο κανόνας. Για να συντελεσθεί και στην Ελλάδα ο μετασχηματισμός των μουσείων σε κέντρα έκθεσης κοινωνικής ευαισθητοποίησης  και όχι μόνο ιστορικών τεκμηρίων, θα πρέπει αυτές οι εξαιρέσεις να αποτελέσουν τον κανόνα.

Βιβλιογραφία:

·         Φιλιππουπολίτη Αναστασία,  Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία- ψηφιακό εκπαιδευτικό υλικό (Πάτρα, 2021).

Δικτυογραφία:

·         Mason-Macklin Hannah, Museum in Progress: Decolonizing Museums στον διαδικτυακό τόπο:https://www.youtube.com/watch?v=XRoRzMOBidc, (Ημερομηνία ανάκτησης 9/11/2023)

·         Pedretti E., & Iannini A., M.N. (2020), Towards Fourth-Generation Science Museums: Changing Goals, Changing Roles. Canadian Journal of Science, Mathematics and Technology Education, 20 (4), pp. 700-714, στον διαδικτυακό τόπο: https://link.springer.com/article/10.1007/s42330-020-00128-0 (ημερομηνία ανάκτησης 9/11/2023).

Ιστότοποι:

·         http://stmuseum.upatras.gr/index.php/el/2020-02-10-13-53-05/epimorfotikes-imerides-seminaria12/549-2023-2025(ημερομηνία ανάκτησης 18/11/2023).

·         http://stmuseum.upatras.gr/index.php/el/2020-02-10-13-53-05/2019-03-23-19-13-11/2019-03-23-19-13-11/511-2023-04-12-07-03-53/2023-05-28-18-30(ημερομηνία ανάκτησης 18/11/2023).

·         https://thecomuseum.org/?lang=el(ημερομηνία ανάκτησης 18/11/2023).

[1] Αναστασία Φιλιππουπολίτη,  Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία- ψηφιακό εκπαιδευτικό υλικό (Πάτρα, 2021), 75

[2] Όπ.,76.

[3]E. Pedretti, & A. Iannini, M.N. (2020), Towards Fourth-Generation Science Museums: Changing Goals, Changing Roles. Canadian Journal of Science, Mathematics and Technology Education, 20 (4), pp. 700-714,στον διαδικτυακό τόπο: https://link.springer.com/article/10.1007/s42330-020-00128-0 (ημερομηνία ανάκτησης 9/11/2023)

[4] Hannah Mason-Macklin, Museum in Progress: Decolonizing Museums στον διαδικτυακό τόπο:https://www.youtube.com/watch?v=XRoRzMOBidc, (Ημερομηνία ανάκτησης 9/11/2023)

[5] Αναστασία Φιλιππουπολίτη,  Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία, 80.

[6] E. Pedretti, & A. Iannini, M.N. (2020), Towards Fourth-Generation Science Museums: Changing Goals, Changing Roles. Canadian Journal of Science, Mathematics and Technology Education, 20 (4), pp. 700-714,στον διαδικτυακό τόπο: https://link.springer.com/article/10.1007/s42330-020-00128-0 (ημερομηνία ανάκτησης 9/11/2023).

[7] Όπ.

[8] Όπ.

[9]Βλ.http://stmuseum.upatras.gr/index.php/el/2020-02-10-13-53-05/epimorfotikes-imerides-seminaria12/549-2023-2025(ημερομηνία ανάκτησης 18/11/2023).

[10] Βλ.http://stmuseum.upatras.gr/index.php/el/2020-02-10-13-53-05/2019-03-23-19-13-11/2019-03-23-19-13-11/511-2023-04-12-07-03-53/2023-05-28-18-30(ημερομηνία ανάκτησης 18/11/2023).

[11] Βλ. https://thecomuseum.org/?lang=el(ημερομηνία ανάκτησης 18/11/2023).