Προς μια σύγχρονη μουσειακή πολιτική. Το παράδειγμα του Νόησις
Εισαγωγή
Η παρούσα εργασία ασχολείται με την εκθεσιακή και παιδαγωγική πολιτική του Κέντρου Διάδοσης Επιστημών και Μουσείου Τεχνολογίας Νόησις. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό και επιμορφωτικό Ίδρυμα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα στη Θεσσαλονίκη, του οποίου ο στόχος είναι να φέρει σε επαφή το κοινό και ιδιαίτερα τους νέους, με τις θετικές επιστήμες και την τεχνολογία[1]. Ως Μουσείο Τεχνολογίας, ο βασικός του στόχος είναι η συλλογή, διαφύλαξη, εξοικείωση και διάδοση του Τεχνολογικού και Βιομηχανικού πολιτισμού του χθες και του σήμερα[2].
Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο θα διερευνηθεί η εκθεσιακή πολιτική του ιδρύματος, ενώ στο δεύτερο η παιδαγωγική του λειτουργία.
Το εκθεσιακό σενάριο του ιδρύματος
Η επικοινωνία κάθε Μουσείου ή Κέντρου Επιστημών στηρίζεται σε δύο βασικούς άξονες. Στην έκθεση και στην εκπαίδευση[3]. Μέσα από την έκθεση οι επισκέπτες έρχονται σε επαφή με τα τεκμήριά της, ενώ τόσο η θεματολογία της όσο και ο τρόπος υλοποίησης της, αντανακλούν τη φιλοσοφία του ιδρύματος.
Στο Μουσείο Τεχνολογίας του Νόησις συνυπάρχουν τρείς μόνιμες εκθέσεις. Η Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία, η Τεχνολογία Μεταφορών και ο διαδραστικός χώρος Τεχνοπάρκο, οποίος θα διερευνηθεί ως προς τα εκθεσιακά του χαρακτηριστικά, αφού προηγουμένως γίνει μία συνοπτική αναφορά και στις άλλες δύο εκθέσεις.
Στην έκθεση Αρχαία Ελληνική Τεχνολογία παρουσιάζεται μια ποικιλία από τεχνολογικά εκθέματα, τα οποία είναι κυρίως ομοιώματα κατασκευασμένα βάσει γραπτών αρχαίων πηγών[4], ενώ δίνεται σημασία και στο πολιτισμικό πλαίσιο της εποχής, αφού στους τοίχους υπάρχουν γραφιστικές απεικονίσεις κοινωνικού και πολιτισμικού περιεχομένου[5]. Υπάρχει ομαδοποίηση σε θεματικές ενότητες π.χ. ανυψωτικά μηχανήματα, έργα μικρά για καθημερινή χρήση, πλοιάρια, έργα που δουλεύουν με τη ροή του νερού κ.α. Το περιεχόμενο της αφήγησης επικεντρώνεται στην Ιστορία των Επιστημών και στη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν, σε γραμμική μορφή, ενώ τα εκθέματα παρουσιάζονται ως πρόδρομοι της σύγχρονης τεχνολογίας. Τα περισσότερα εκθέματα φιλοξενούνται σε γυάλινες προθήκες, υπάρχουν όμως και κάποια εκτός προθηκών, στα οποία προφανώς επιτρέπεται και η απτική επαφή. Τα κείμενα είναι γραμμένα σε ακαδημαϊκό στυλ, με περιγραφικό και επεξηγηματικό χαρακτήρα.
Ο τύπος της έκθεσης αυτής είναι παραδοσιακός και ανταποκρίνεται στο μεταβατικό μοντέλο, όσον αφορά στην επικοινωνία της επιστήμης, ενώ γενικότερα ο χαρακτήρας της είναι αντικειμενοκεντρικός.
Τα παραπάνω ισχύουν σε γενικές γραμμές και για την έκθεση Τεχνολογία Μεταφορών, με κάποιες όμως διαφοροποιήσεις. Η πιο σημαντική διαφορά έγκειται στο συμμετοχικό χαρακτήρα της έκθεσης, αφού αποτελείται από εκθέματα που ψηφίστηκαν με διαδικτυακή διαδικασία κοινού και δημοσιογράφων[6]. Μία ακόμα διαφοροποίηση έγκειται στα συμφραζόμενα, όπου συμπεριλαμβάνονται φωτογραφίες και οθόνες με σχετικά βίντεο.
Η έκθεση η οποία ανταποκρίνεται στα πιο σύγχρονα μοντέλα επικοινωνίας είναι το Τεχνοπάρκο. Πρόκειται για έναν χώρο με διαδραστικά εκθέματα, τα οποία επιτρέπουν στον επισκέπτη να αλληλεπιδράσει μαζί τους, αφού προϋποθέτουν την απτική κυρίως επαφή, ενώ χρησιμοποιείται και ο ήχος και η κίνηση του σώματος[7]. Εκτίθενται σαράντα διαδραστικά εκθέματα, χωρισμένα σε σταθμούς, τα οποία λειτουργούν και ως αφηγητής καθοδηγώντας τον επισκέπτη στο μονοπάτι της ιστορίας που αφηγείται η έκθεση[8]. Παρότι οι διαδραστικοί χώροι συνήθως δεν ευνοούν τη γραμμική πορεία της αφήγησης[9], σε αυτή την έκθεση η αρίθμηση των σταθμών παραπέμπει σε γραμμική πορεία, αφού ο επισκέπτης πρέπει να ξεκινήσει από τον πρώτο σταθμό για να φθάσει στον έκτο[10]. Ωστόσο αυτό φαίνεται ότι γίνεται προκειμένου να εξυπηρετηθεί το νόημα της αφήγησης, μέσα από μία εποικοδομητικού τύπου πορεία. Ποιο συγκεκριμένα οι σταθμοί ξεκινούν από το 1-Παρατήρησε, 2-Φαντασία, 3-Πείραμα,4-Περιέργεια, 5-Έμπνευση και τέλος 6-Επινόηση. Κατά συνέπεια εξυπηρετείται ένα νόημα, το οποίο ανταποκρίνεται στα στάδια που περνάει ο ερευνητής από την παρατήρηση μέχρι την επινόηση της εφεύρεσής του.
Τα εκθέματα πλαισιώνονται από μία ποικιλία συμφραζομένων, όπως κείμενα με οδηγίες χρήσης, επεξηγήσεις για το φαινόμενο που εξετάζεται και εγκυκλοπαιδικού τύπου πληροφορίες. Σε κάποιες από αυτές γίνεται και συσχετισμός με σύγχρονες κατασκευές, ενώνοντας έτσι το παρελθόν με το παρόν. Υπάρχουν επίσης ψηφιακοί πίνακες με επεξηγήσεις, φωτογραφίες ερευνητών, ενώ η διακόσμηση του χώρου παραπέμπει σε βιομηχανικού τύπου αίθουσα, οπτικοποιώντας τη σχέση που υπάρχει μεταξύ επιστήμης και τεχνολογίας. Ο φωτισμός είναι έντονος και τα χρώματα ζωηρά.
Το περιεχόμενο της αφήγησης αφορά σε έννοιες, φαινόμενα και θεωρίες από τον χώρο των θετικών επιστημών, όπως ο ηλεκτρισμός, μαγνητισμός, βαρύτητα, οπτική, βιολογία, νευρολογία κ.α.[11]. Η ΙΕΤ δεν είναι το κεντρικό αφήγημα, αφού χρησιμοποιείται σε πολύ λίγες περιπτώσεις, προκειμένου να ενισχύσει πληροφοριακά κάποιο έκθεμα. Η μεγαλύτερη βαρύτητα δίνεται στην κατανόηση των φυσικών φαινομένων, στη διέγερση της περιέργειας του κοινού, στην ενίσχυση δεξιοτήτων του επισκέπτη, στην εξοικείωσή του με διάφορα φυσικά φαινόμενα, τα οποία προδίδουν την άρρηκτη σχέση της επιστήμης με την τεχνολογία και μαρτυρούν τη χρησιμότητά της στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων.
Η έκθεση δεν ασχολείται με επιστημονικές διαμάχες και αντιπαραθέσεις[12], τόσο εσωτερικές μεταξύ των μελών της επιστημονικής κοινότητας, όσο και με αμφιλεγόμενα από πλευράς αποδοχής του κοινού ζητήματα, όπως εμβολιασμοί, γενετικές τροποποιήσεις, κρυογονική, ζητήματα βιοηθικής κ.α.[13]. Αυτό σημαίνει ότι η έκθεση επικεντρώνεται στην παρουσίαση των θεωριών ως αποκρυσταλλωμένη γνώση, η οποία δεν αμφισβητείται. Ως εκ τούτου δεν ασχολείται με τα λεγόμενα Hot spot της επιστήμης[14].
Συνοψίζοντας θα μπορούσε να λεχθεί ότι ο χαρακτήρας της έκθεσης είναι επισκεπτοκεντρικός, διαδραστικός, παιγχνιώδης, πολυμεσικός. Ο χώρος είναι ευχάριστος, ενώ ο τρόπος που υλοποιείται το εκθεσιακό αφήγημα διεγείρει την έκπληξη και το ενδιαφέρον του κοινού. Το επίκεντρο της έκθεσης δεν είναι η αναπαράσταση, αλλά το βίωμα που αποκτά ο επισκέπτης μέσα από την ανακάλυψη και την περιήγησή του στον χώρο. Ωστόσο από τα παραπάνω χαρακτηριστικά λείπουν η ανατροφοδότηση από τον επισκέπτη, η συμμετοχή του στη διαμόρφωση της θεματολογίας, η κριτική του ματιά και η εκφορά της γνώμης του.
Η εκπαιδευτική του ιδρύματος
Oπως αναφέρθηκε και στην προηγούμενη ενότητα, το ίδρυμα δίνει βαρύτητα στο νεανικό κοινό και ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά[1], για τα οποία υπάρχουν πολύωρες δράσεις ακόμα και το καλοκαίρι[2], προγράμματα για σχολικές ομάδες[3], ενώ υπάρχουν δράσεις για ολόκληρη την οικογένεια[4]. Φυσικά απευθύνεται και σε κάθε ενήλικα, ενώ ισχύουν οικονομικές διευκολύνσεις σε μονογονεϊκές οικογένειες, φοιτητές, άνεργους, πολύτεκνους, στρατιώτες, ηλικιωμένους, ΑΜΕΑ, εκπαιδευτικούς και δημοσιογράφους[5].
Παράλληλα το Νόησις, συμμετέχει σε διάφορα Ευρωπαϊκά προγράμματα για την κινητοποίηση των νέων, για ενθάρρυνση των κοριτσιών για STEM επαγγέλματα (Hypatia)[6], όπως και για άτομα με σοβαρές νοητικές ασθένειες(Science of Cooking)[7]. Συν τοις άλλοις δίνει τη δυνατότητα σε κάθε ενήλικα να συμμετέχει ως εθελοντής σε αρκετές από τις δραστηριότητες του Ιδρύματος[8]. Επίσης υπάρχει πρόγραμμα για τον ψηφιακό γραμματισμό της τρίτης ηλικίας[9].
Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά της εκπαιδευτικής του πολιτικής, φαίνεται να λαμβάνει υπόψη τη βασική αρχή της σύγχρονης μουσειακής εκπαίδευσης, η οποία θέλει να διαμορφώνει και να δραστηριοποιεί τον επισκέπτη και όχι απλά να του παράσχει πληροφορίες[10]. Eκθέσεις με επισκεπτοκεντρικά στοιχεία είναι κυρίως το Τεχνοπάρκο και η έκθεση Eco Zoo[11]. Το πρόγραμμα Δημιουργική Ρομποτική για παιδιά Δημοτικού, δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να συμμετέχουν στη διαμόρφωση έκθεσης, αφού οι κατασκευές τους αποτέλεσαν εκθέματα σε έκθεση που πραγματοποιήθηκε τον Ιούνιο του 2023[12].Άλλα βασικά χαρακτηριστικά της εκπαιδευτικής πολιτικής του Νόησις είναι η δυνατότητα οικειοποίησης της εμπειρίας (διαδραστικότητα, παιγνιώδεις δραστηριότητες), η δημιουργία ευχάριστου κλίματος, η επίτευξη της έκπληξης και η ενεργοποίηση του ενδιαφέροντος, η σύνδεση της εμπειρίας με την καθημερινότητα (Νόησις on line[13]) κ.α.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η μεγάλη ποικιλία στις δράσεις, στα προγράμματα και στις προβολές ταινιών, λειτουργούν ενισχυτικά ως προς τη δυνατότητα του επισκέπτη να επιλέξει ο ίδιος σε ποια δραστηριότητα θα εμπλακεί[14].
Όσον αφορά στον μαθησιακό παράγοντα, φαίνεται ότι έχουν ληφθεί υπόψη αρκετές προσεγγίσεις μάθησης, όπως η κοινωνικοπολιτισμική, σύμφωνα με την οποία δίνεται σημασία στην αλληλεπίδραση επισκεπτών και εκθεμάτων[15], προσεγγίσεις από τον κοινωνικό κοντρουκτιβισμό - για παράδειγμα όλες οι δράσεις για σχολικές ομάδες και παιδιά στηρίζονται σε βιωματικές εμπειρίες[16], αισθητικές προσεγγίσεις, όπως η αξιοποίηση του φωτισμού, της μουσικής (υπερσύγχρονα συστήματα ήχου), της απτικής επαφής, αλλά και συναισθηματικού τύπου εμπειρίες (μέσα από βιωματικές δράσεις, προβολή ταινιών με ανθρωπομορφικά ζωάκια και φυτά όπως Η ζωή του κυρίου Δεντρούλη [17] κ.α.), θεωρίες κινήτρων με δράσεις εξερευνητικού χαρακτήρα, π.χ. το πρόγραμμα Ανασκαφή, στο οποίο τα παιδιά χρησιμοποιώντας ειδικά εργαλεία ανασκαφής γνωρίζουν την επιστήμη της Παλαιοντολογίας[18], οι Peiramatistas όπου τα παιδιά πειραματίζονται πάνω σε φυσικά φαινόμενα[19] ή η δράση Η καρδιά μου χτυπά, κατά την οποία τα παιδιά έρχονται σε μία πρώτη επαφή με την Χημεία, την Ιατρική και την Ανατομία, μέσα από απλά πειράματα[20].
Όσον αφορά στις εκπαιδευτικές θεωρίες, φαίνεται ότι αξιοποιούνται ο Διδακτισμός (όπως η έκθεση για την Αρχαία Τεχνολογία), αφού εκεί ο επισκέπτης έχει μια πιο παθητική στάση και δεν έχει τη δυνατότητα διάδρασης με τα εκθέματα κλπ., ο Συμπεριφορισμός, όπως για παράδειγμα το πρόγραμμα Μικρές και μικροί Μηχανικοί, όπου στο τέλος τα παιδιά επιβραβεύονται με το πτυχίο Μηχανικού [21], ο Ανακαλυπτισμός, με τα εργαστήρια και τα πειράματα που διεξάγουν οι μικροί επισκέπτες και κατά συνέπεια ο Εποικοδομητισμός, όπου η μάθηση δομείται μέσα από τις βιωματικές και πειραματικές εμπειρίες των παιδιών[22].
Η πραγμάτωση των παραπάνω προσεγγίσεων γίνεται με σύγχρονες μεθόδους όπως η μέθοδος Tinkering (Μαστορέματα)[23], και η εκπαίδευση STEM (για παράδειγμα το παιχνίδι Ψάξε-Βρέστο-Λύστο[24]).
Από τα προαναφερθέντα γίνεται φανερή η προσπάθεια του Μουσειοπαιδαγωγού να ενεργοποιήσει τον επισκέπτη ώστε να αποκτήσει μία διαλογική σχέση με τα εκθέματα. Για τον διαδραστικό χώρο Τεχνοπάρκο έγινε λόγος στην προηγούμενη ενότητα. Εδώ θα γίνει αναφορά στην έκθεση Eco-Zoo, η οποία είναι και η πιο διαδραστική και από τις πιο ενδιαφέρουσες από την άποψη της Μουσειολογίας.
Η έκθεση Eco-Zoo είναι ένα θεματικό πάρκο ρομποτικών ζώων[25] το οποίο, αν λάβουμε υπόψη μας τον ορισμό του McLean για το τι είναι διαδραστικό έκθεμα, φαίνεται ότι πληροί σχεδόν όλες τις προϋποθέσεις[26]. Στον χώρο υπάρχουν διαδραστικοί τοίχοι, διαδραστικά τραπέζια, τρείς σταθμοί πληροφόρησης, παιχνίδια και quiz. Δεν υπάρχει γραμμική πορεία στην αφήγηση, αλλά ο επισκέπτης επιλέγει μόνος του σε πιο μέρος του πλανήτη θα περιπλανηθεί και σε ποια χρονολογία. Τα εκθέματα λειτουργούν αυτόνομα, έχουν παιγνιώδη χαρακτηριστικά και διαθέτουν κίνηση και ήχο. Ο χώρος διαθέτει παραστατικά μέσα (ξεναγό- ηχητική ξενάγηση), αναπαραστατικά μέσα(3d αναπαραστάσεις, κείμενα κ.α.) και τεχνικά μέσα (εφαρμογή σε κινητά και tablets), ενώ είναι εντυπωσιακά σκηνογραφημένο. Ο Ανακαλυπτισμός, η διάδραση, η δυνατότητα επιλογών, η χρήση πολυαισθητηριακών μέσων μάθησης, καθιστούν το πάρκο πραγματικά ελκυστικό.
Συμπεράσματα
Συνοψίζοντας θα μπορούσε να πούμε ότι το Νόησις, αποτελεί ένα από τα πιο μεγάλα και σύγχρονα Κέντρα Επιστημών και Μουσεία στην Ελλάδα. Φιλοξενεί μια μεγάλη ποικιλία εκθέσεων, προγραμμάτων και δράσεων. Συνδυάζει χαρακτηριστικά από τα κλασικά διδακτικά Μουσεία βιτρίνας, αλλά και πολλά στοιχεία από τα πιο σύγχρονα είδη, όπως το ανακαλυπτικό, συμπεριφορικό και κονστουκτιβιστικό, προσφέρει πολυαισθητηριακές εμπειρίες, πολυτροπικά κείμενα και πολυμεσικές μορφές έκφρασης, ενώ αξιοποιεί στοιχεία από όλες τις θεωρίες εκπαίδευσης και μάθησης.
Ωστόσο η μεγάλη διαφορά από αντίστοιχα κέντρα του εξωτερικού, είναι η απουσία δραστηριοτήτων που πραγματεύονται επιστημονικές διαμάχες, συζητήσεις που να προκαλούν τον επισκέπτη να εκφέρει την άποψή του, χώροι όπως τα science cafe, η ανατροφοδότηση για τα εκθέματα και η αξιολόγησή τους, η ενθάρρυνση της κριτικής προσέγγισης, οι συζητήσεις ερευνητών με το κοινό, καθώς και η δια ζώσης παρακολούθηση των επιστημόνων κατά τη διάρκεια ενός πειράματος.
Αν και είναι φανερή η κοινωνική ευαισθησία του Ιδρύματος, αυτή επικεντρώνεται συνήθως σε θέματα κλιματικής αλλαγής, ή ζωοφιλίας, ενώ δεν ασχολείται με πιο ευαίσθητα και δύσκολα κοινωνικά ζητήματα όπως προκαταλήψεις, ευάλωτες ομάδες, για παράδειγμα πρόσφυγες ή έγκλειστους σε σωφρονιστικά ιδρύματα, κοινωνικούς αποκλεισμούς, ζητήματα βιοηθικής, ψυχικής υγείας, μεταλλαγμένα κ.α.
Η σύγχρονη μουσειολογία θέλει τα Μουσεία του μέλλοντος ενεργά και απαραίτητα κύτταρα κοινωνικής αρμονίας και πολιτισμικής και επιστημονικής ανάπτυξης. Αυτό σημαίνει ότι ένα σύγχρονο μουσείο, θα πρέπει να έχει πιο έντονα κοινωνικό χαρακτήρα, με χώρους δημόσιας συζήτησης, ενίσχυση της κριτικής διάθεσης των πολιτών και ακτιβιστικές δράσεις.
tps://www.noesis.edu.gr/gia-paidia-kai-efivous/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[2] https://www.noesis.edu.gr/explora/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[3]https://www.noesis.edu.gr/schools/drastiriotites-gia-sxolikes-omades/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[4] https://www.noesis.edu.gr/visitors-mastorevo/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[5] https://www.noesis.edu.gr/programma/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[6] https://www.noesis.edu.gr/eu-programs/hypatia/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[7]https://www.noesis.edu.gr/eu-programs/science-of-cooking/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[8]https://www.noesis.edu.gr/be-a-volunteer/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[9]https://www.noesis.edu.gr/psifiakos-grammatismos-apoligismos-january2023/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[10] Βλ. Αναστασία Φιλιππουπολίτη, Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία, 173.
[11] https://www.noesis.edu.gr/eco-zoo-periodiki-ekthesi/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[12]https://www.noesis.edu.gr/visitors-dimiourgiki-robotiki-october-2021/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[13] https://www.noesis.edu.gr/noesis-online/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[14] Βλ. Αναστασία Φιλιππουπολίτη, Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία, 177.
[15] Όπ., 179.
[16]https://www.noesis.edu.gr/wp-content/uploads/2023/11/ENHMEROTIKO-2023-2024-GR-2-1.pdf (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[17] Όπ.
[18] https://www.noesis.edu.gr/visitors-anaskafi/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[19]https://www.noesis.edu.gr/visitors-peiramatistas-october-2021/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[20] https://www.noesis.edu.gr/i-kardia-moy-xtypa/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[21]https://www.noesis.edu.gr/wp-content/uploads/2023/11/ENHMEROTIKO-2023-2024-GR-2-1.pdf (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[22] Όπ.
[23] https://www.noesis.edu.gr/mastorevo-january-2023/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[24]https://www.noesis.edu.gr/wp-content/uploads/2023/11/ENHMEROTIKO-2023-2024-GR-2-1.pdf (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[25] https://www.noesis.edu.gr/eco-zoo-periodiki-ekthesi/ (ημερομηνία ανάκτησης 6/1/2024).
[26] Βλ. Αναστασία Φιλιππουπολίτη, Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία,222.
[1]https://www.noesis.edu.gr/eu-programs/profil-tou-noesis/ (ημερομηνία ανάκτησης 4/1/2024).
[2]Οπ.
[3]Αναστασία Φιλιππουπολίτη, Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία, ψηφιακό εκπαιδευτικό υλικό (Πάτρα, 2021),15.
[4] Όπ.
[5] https://www.noesis.edu.gr/virtual-museum/aet/ (ημερομηνία ανάκτησης 4/1/2024).
[6] https://www.noesis.edu.gr/technologia-metaforwn/ (ημερομηνία ανάκτησης 4/1/2024).
[7] https://www.noesis.edu.gr/technoparko/ (ημερομηνία ανάκτησης 5/1/2024).
[8] https://www.noesis.edu.gr/virtual-museum/technoparko/ (ημερομηνία ανάκτησης 5/1/2024).
[9]Αναστασία Φιλιππουπολίτη, Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία,121.
[10] https://www.noesis.edu.gr/virtual-museum/technoparko/ (ημερομηνία ανάκτησης 5/1/2024).
[11] https://www.noesis.edu.gr/technoparko/ (ημερομηνία ανάκτησης 5/1/2024)
[12] Βλ. Αναστασία Φιλιππουπολίτη, Μουσεία, Επιστήμες και Τεχνολογία,128,135-137.
[13] Όπ.,140
[14]Όπ.,138.
